Rủi ro pháp lý trong thiện nguyện và cách xây dựng quy trình minh bạch

Minh bạch tài chính thiện nguyện không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà là lá chắn bảo vệ người làm thiện nguyện trước rủi ro và hiểu lầm không đáng có. Từ những sai sót nhỏ trong ghi chép đến các nguy cơ pháp lý nghiêm trọng, câu chuyện cho thấy mọi dự án thiện nguyện — dù lớn hay nhỏ — đều cần quy chế vận hành rõ ràng, quy trình đúng chuẩn và kiểm soát độc lập để giữ gìn niềm tin cộng đồng.

Sai sót và phạm tội là khác nhau – nhưng pháp luật cần chứng cứ.

Trong rất nhiều vụ việc từng xảy ra tại các tổ chức, cá nhân, tôi nhận thấy một điểm chung:

Phần lớn người làm thiện nguyện không cố ý sai. Họ sai vì thiếu hiểu biết pháp lý và thiếu cơ chế. Một lỗi thủ công nhỏ, một file Excel ghi sai, một dòng chuyển khoản không khớp, một khoản chi chưa có quy chế… đều có thể bị diễn giải thành những nghi vấn “tiêu cực”.

Với góc nhìn pháp lý, rủi ro thường nằm ở bốn mảng:

1. Dùng sai mục đích – dù là chuyển giữa hai em trong cùng dự án.
2. Không tách bạch tiền vận hành và tiền cho người hưởng lợi.
3. Tiền lãi ngân hàng từ tiền góp không được giải trình rõ.
4. Tiền chuyển nhầm (vô chủ) không xử lý đúng quy định. Điểm này, nó nghiệm trọng vì nó có thể được xem là hoạt động rửa tiền núp bóng.

Những điều này không khẳng định ai phạm tội, nhưng nếu không có quy trình, không có giấy tờ, thì người vận hành rất khó chứng minh mình làm đúng.

Bài học xương máu của Tiếp Lửa và các tổ chức chuyên nghiệp.

Nhiều năm trước, chính chúng tôi ở Tiếp Lửa cũng từng gặp những câu hỏi tương tự từ các bộ phận quản lý nhà nước. Sau những lần đó, chúng tôi rút ra một điều căn bản:

Muốn làm đúng, phải viết quy chế quỹ từ đầu. Một quy chế quỹ dù chỉ 3–5 trang cũng giúp trả lời được hầu hết tranh cãi:

• Nguồn tiền từ đâu?
• Tiền được dùng vào đâu?
• Đối tượng hưởng lợi là ai?
• Tỷ lệ cho vận hành bao nhiêu?
• Phần dư xử lý thế nào?
• Có được chuyển mục đích trong nội bộ dự án không?
• Khi MTQ chuyển nhầm, quy trình hoàn trả ra sao?

Có văn bản – là có căn cứ.

Có căn cứ – là bảo vệ được người thực hiện, MTQ, và chính dự án.

Không phải đến khi “khủng hoảng” mới làm.

Cái cần nhất là làm trước khi nhận đồng tiền đầu tiên.

Góc nhìn và chia sẻ riêng cá nhân

Tôi rất thích tính nhân văn của những dự án tương tự như “Dự Án Em Nuôi. Bởi nó không chỉ đơn thuần giúp con cá. Nó đang giúp ra cần câu. Và quan trọng là tinh thần câu cho những đứa trẻ.

Nên tôi khuyến nghị ba nhóm giải pháp mà bất kỳ dự án thiện nguyện nào – dù nhỏ hay lớn – đều nên có:

Ngăn rủi ro ngay lập tức.

• Tách bạch tài khoản cá nhân và tài khoản dự án.
• Lưu trữ toàn bộ sao kê gốc (CSV), không dùng file đã chỉnh sửa (kể cả file trình bày lại format
• Thống kê tiền dư, tiền lãi, tiền vô chủ ra 1 bản kê.

Làm rõ – bằng kiểm toán hoặc bên thứ ba độc lập

Không tự mình công bố số liệu. Để bên thứ ba kiểm tra thì minh bạch mới có giá trị.

Tái cấu trúc mô hình hoạt động.

Tùy quy mô, có thể chọn:

• Thành lập Quỹ xã hội – từ thiện theo Nghị định 93.
• Chuyển sang Doanh nghiệp xã hội để hợp pháp hoá vận hành.
• Và dùng tài khoản 4 số / nền tảng trung gian như MB Thiện Nguyện, MoMo Nhân Ái.

Mục tiêu: không để vận hành thủ công và cảm tính, vì nơi nào không có quy trình – nơi đó sinh rủi ro.

Thông điệp cuối cùng tôi muốn gửi gắm.

Gần 20 năm theo đuổi các dự án cộng đồng, tôi hiểu rằng:

• Người làm thiện nguyện đa phần có tâm.
• Nhưng pháp luật không đánh giá tâm, pháp luật đánh giá quy trình.
• Một dự án có tầm ảnh hưởng lớn thì càng phải chuyên nghiệp.

Tôi mong rằng tất cả tổ chức thiện nguyện – hiện tại hoặc tương lai – sẽ xem những sự việc đang xảy ra như một bài học chung để hoàn thiện mô hình, tránh rủi ro và giữ gìn niềm tin của cộng đồng.

Làm điều tốt là chưa đủ.

Làm điều tốt đúng cách mới thật sự bền vững.

#tieplua – Quỹ được hình thành từ 51% lợi nhuận từ kinh doanh. Mà 2 năm nay, kinh doanh chậm. Nêu cũng rất khó khăn. Nhưng không dám kêu gọi nhiều là vậy!

Buồn!