Khi lòng tốt cần đi cùng kỷ luật – Đặt lại khung nhìn về dự án “Nuôi Em”

Vì sao tôi – vốn “dị ứng drama” – lại lên tiếng về dự án Nuôi Em?

Thường mình hiếm khi đăng hay bình luận về các drama truyền thông. Phần lớn tranh cãi trên mạng xã hội cuốn mọi người vào cảm xúc, phe nhóm, rất ít giúp chúng ta hiểu đúng bản chất vấn đề.

Nhưng với dự án “Nuôi Em”, cảm xúc của tôi khác hẳn. Thực tâm, tôi mong dự án này sống được và thành công lâu dài, bởi mô hình và cách làm của họ tạo ra tác động xã hội mang tính bền vững cho trẻ em vùng cao.

Chính vì vậy, thay vì chọn im lặng hay hùa theo làn sóng phẫn nộ, tôi muốn lên một loạt bài viết. Mục đích là:

• Tìm hiểu thêm thông tin dưới góc nhìn truyền thông và pháp lý.
• Đưa ra một góc nhìn độc lập và có trách nhiệm, không bênh cũng không đánh.
• Gợi mở cho ban quản lý dự án Nuôi Em một số hướng đi để “mở lối” và khắc phục hậu quả nếu có sai sót.

Bài viết này là phần mở đầu, đặt nền tảng tư duy trước khi đi sâu vào từng vấn đề cụ thể như minh bạch tài chính, quản trị dự án thiện nguyện, khung pháp lý từ thiện…

Tóm tắt dự án Nuôi Em dưới góc nhìn tác động xã hội

Trong hơn một thập kỷ qua, dự án thiện nguyện cộng đồng “Nuôi Em” đã góp phần thay đổi cuộc sống của hàng chục nghìn trẻ em vùng cao. Những bữa ăn trưa ở trường, những điểm trường được sửa sang, những câu chuyện xúc động từ giáo viên và học sinh đã khiến rất nhiều nhà hảo tâm tin rằng tiền của mình đang được sử dụng đúng chỗ.

Có thể nói, Nuôi Em là một trong những dự án từ thiện vùng cao hiếm hoi kết nối được số lượng lớn người ủng hộ, vận hành trên nền tảng số, và tạo ra cảm giác rất rõ ràng: “Tôi đang nuôi một em nhỏ cụ thể, trong một năm học cụ thể”.

Nhưng cũng chính vì mô hình này rất thành công về mặt cảm xúc và huy động nguồn lực, vấn đề bắt đầu xuất hiện khi:

• Quy mô dự án lớn dần,
• Số tiền huy động lên tới hàng trăm tỉ đồng,
• Hệ thống quản trị, pháp lý và minh bạch tài chính không được nâng cấp tương xứng.

Đến một lúc nào đó, câu chuyện không còn dừng ở chỗ “cảm động hay không”, mà phải đối diện với câu hỏi:
“Đúng luật hay không? Minh bạch đến đâu? Nếu sai sót thì khắc phục như thế nào?”

Lòng tốt là chưa đủ: Thiện nguyện cũng là một “hợp đồng niềm tin”

Pháp luật Việt Nam không cấm cá nhân hay nhóm đứng ra kêu gọi từ thiện, kể cả dùng tài khoản cá nhân để nhận tiền. Nhưng điều đó không có nghĩa là “muốn làm sao cũng được”.

Ngược lại, mọi hoạt động kêu gọi đóng góp cộng đồng – đặc biệt là các dự án kéo dài nhiều năm như “nuôi bữa trưa cho học sinh vùng cao” – đều phải tuân thủ những nguyên tắc cơ bản:

• Công khai: nói rõ mục đích, đối tượng thụ hưởng, phạm vi hoạt động.
• Minh bạch tài chính: thu bao nhiêu, chi bao nhiêu, tồn bao nhiêu, sử dụng ra sao.
• Đúng mục đích và đúng đối tượng: tiền đi đến nơi đã cam kết, đúng thời gian, đúng nhu cầu.
• Tuân thủ khung pháp lý về từ thiện và trách nhiệm pháp lý của người vận hành.

Với một dự án dài hạn như Nuôi Em, mô hình hoạt động lại nằm ở “vùng xám pháp lý”:

• Không hoàn toàn giống cứu trợ thiên tai, thiên về hỗ trợ giáo dục lâu dài.
• Cũng chưa phải quỹ xã hội/quỹ từ thiện có tư cách pháp nhân, có điều lệ, có kiểm toán bắt buộc.
• Chính vì không xây dựng kịp thời một khung quản trị và pháp lý chặt chẽ, rủi ro là điều gần như chắc chắn sẽ xảy ra, dù ban đầu xuất phát điểm là thiện chí.

Trách nhiệm của người điều hành dự án Nuôi Em

Người điều hành dự án – ở đây là anh Hoàng Hoa Trung và ban quản lý dự án Nuôi Em – buộc phải đối diện với một sự thật rất rõ ràng:

Khi bạn nhận tiền từ cộng đồng, bạn không còn quyền “làm theo ý mình thấy hợp lý”, mà phải làm theo những gì đã cam kết với nhà tài trợ và theo đúng quy định pháp luật hiện hành.

Ở giai đoạn đầu, khi dự án còn nhỏ, một số thiếu sót trong quy trình, giấy tờ, sổ sách có thể được cộng đồng thông cảm. Nhưng khi:

Số tiền đã ở mức rất lớn,

Số người tham gia lên đến hàng chục nghìn,

Dự án trở thành một biểu tượng của từ thiện vùng cao,

thì những “thiếu chuẩn” trong quản trị sẽ sớm bị nhìn nhận là “nghi vấn”.
Không chỉ là nghi vấn truyền thông, mà còn là nghi vấn về pháp lý và trách nhiệm với tiền đóng góp của xã hội.

Bài học tôi phải tự học cho chính mình

Tôi không viết những dòng này với tư thế “đứng ngoài phán xét”.

Tôi cũng là một người làm xã hội, tham gia các hoạt động cộng đồng, hiểu cảm giác “cứ cố mà làm cho kịp, giấy tờ tính sau”. Nhưng chính câu chuyện của dự án Nuôi Em là một lời nhắc nhở rất rõ rằng:
Làm thiện nguyện không chỉ cần trái tim,

Mà cần cả cái đầu tỉnh táo, kỷ luật, tôn trọng pháp luật và tôn trọng niềm tin của người khác.

Vì vậy, bước đầu tiên để gỡ rối cho Nuôi Em – và cho cả những người làm thiện nguyện khác, trong đó có tôi – không phải là tranh luận đúng sai trên mạng xã hội, mà là ngồi lại, nhìn thẳng vào ba câu hỏi gốc:

• Tiền đang được nhận theo tư cách gì?
• Cá nhân, nhóm thiện nguyện, doanh nghiệp xã hội hay quỹ từ thiện có tư cách pháp nhân?
• Cơ chế nào đảm bảo tiền được dùng đúng mục đích, đúng đối tượng, đúng thời gian?
• Có quy trình chuẩn, có đối soát độc lập, có kiểm toán, có xác nhận của địa phương hay không?
• Khi có sai sót hoặc hiểu nhầm, quy trình khắc phục hậu quả là gì, và ai chịu trách nhiệm?
• Có cam kết cụ thể với nhà hảo tâm và cộng đồng hay không?

Hướng đi của loạt bài tiếp theo

Series bài viết tiếp sau này sẽ đi sâu lần lượt vào ba câu hỏi trên. Mỗi bài sẽ phân tích một nhóm vấn đề cụ thể của dự án Nuôi Em như:

• Tư cách pháp lý và mô hình vận hành.
• Minh bạch tài chính và quản trị dự án thiện nguyện.
• Bảo vệ dữ liệu và quyền trẻ em vùng cao.
• Cách xây dựng lại niềm tin sau khủng hoảng truyền thông.
• Mục đích không phải là “kết tội” bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào, mà là:

Giúp ban quản lý dự án Nuôi Em có thêm một lộ trình tham khảo để điều chỉnh mô hình cho đúng luật và minh bạch hơn.

Góp một góc nhìn tỉnh táo để bảo vệ quyền lợi của trẻ em và nhà hảo tâm – những người đáng phải được đặt ở trung tâm của mọi quyết định.

Nếu chúng ta rút ra được bài học, sửa sai đến nơi đến chốn và nâng cấp cách làm từ thiện, thì câu chuyện “Nuôi Em” – dù đang ở giai đoạn đầy sóng gió – vẫn có thể trở thành một cột mốc quan trọng cho việc chuyên nghiệp hóa hoạt động thiện nguyện tại Việt Nam.